Di sản văn hoá dân tộc Dao bên sườn Tây Yên Tử tập trung chủ yếu ở hai huyện Sơn Động và Lục Nam. Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá của đồng bào dân tộc Dao gắn với việc phát triển du lịch sườn Tây Yên Tử là nhiệm vụ quan trọng đang được chính quyền và nhân dân địa phương quan tâm.
Trước hết là việc bảo tồn di sản tiếng nói và chữ viết. Ngày nay trước sự giao thoa giữa văn hoá truyền thống và văn hoá, văn minh hiện đại thì tiếng nói của một số dân tộc thiểu số đang dần bị mai một trong đó có đồng bào dân tộc Dao vùng Tây Yên Tử. Thế hệ trẻ có những em không biết hoặc biết rất ít tiếng nói của dân tộc mình. Sau tiếng nói là chữ viết của người Dao cũng dần bị mai một và được ít người sử dụng. Truyền thống, người Dao dùng chữ Hán để ghi chép những vấn đề liên quan đến cuộc sống, nhưng chữ Hán được người Dao đọc theo âm ngữ của mình và nó đã trở thành ngôn ngữ chữ viết của dân tộc Dao. Nhờ có chữ viết nên đến nay người Dao còn lưu giữ được nhiều thông tin về nguồn gốc tổ tiên, dòng họ, gia đình, tôn giáo, tín ngưỡng, tập quán tộc người, lễ tết, hội hè... Ngày nay tuy chữ quốc ngữ đã được dùng phổ thông, song chữ viết của người Dao cũng cần được bảo tồn, lưu giữ nhằm mục đích phục vụ cho đời sống văn hoá của cộng đồng và nó còn là nét văn hoá độc đáo mang bản sắc riêng của người Dao trong xã hội đương đại.
Bên cạnh việc bảo tồn tiếng nói và chữ viết, công tác bảo tồn phát huy các di sản văn hoá như phong tục tập quán, lễ tết, hội hè, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, trang phục dân tộc… của người Dao tập trung ở các xã Thanh Sơn, Thanh Luận, Tuấn Mậu nay là thị trấn Tây Yên Tử (Sơn Động) cũng là việc làm rất cần thiết để thúc đẩy phát triển du lịch vùng Tây Yên Tử. Có thể thấy những di sản văn hoá của người Dao ở đây đã trở thành sắc thái riêng tạo nên vùng văn hoá mang đặc trưng độc đáo có tiềm năng thu hút khách du lịch.
Trong đời sống tín ngưỡng, người Dao chịu nhiều ảnh hưởng của tín ngưỡng dân gian và đạo giáo thần tiên, đạo Phật, Nho giáo mặt khác lại tiếp thu tín ngưỡng thờ Thành Hoàng làng của người Việt như ở bản Thanh Trung, bản Tuấn Mậu, xã Tuấn Mậu (Sơn Động). Các cơ sở thờ tự ở đây mang dáng dấp, phong cách tín ngưỡng đình, chùa của người Việt. Đây cũng là nơi lưu giữ sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng, hội hè của cộng đồng người Dao.Tổ tiên của người Dao là Bàn Cồ Vương, gia tiên, thứ nữa đến Thần Nông, Thổ Địa, Thái Thanh, Thượng Thanh, Ngọc Thanh, Thanh Hoàng.
Ngoài việc cúng Tổ tiên các vị Thần thì người Dao còn có tục cấp sắc. Đây cũng là nét văn hoá độc đáo hấp dẫn thu hút du khách đến xem và thưởng thức. Hình thức sinh hoạt văn hoá này là nghi lễ tâm linh đồng thời cũng như ngày hội của gia đình, dòng họ và cộng đồng thôn bản. Lễ cấp sắc chỉ dành cho đàn ông người Dao.Thời gian tiến hành có thể tới 2, 3 ngày đêm và có ăn uống. Gia chủ mời khách, họ hàng về dự lễ ăn uống để chúc tụng người thụ lễ cấp sắc gặp được nhiều may mắn trong cuộc đời. Quá trình hành lễ bắt buộc thầy cúng phải mặc trang phục của dân tộc mình. Người được cấp sắc phải hoá trang khác ngày thường, người ta xâu tiền cổ, giấy đỏ, bông lúa tết lại với nhau rồi buộc tóc, đặt lên vai người được thụ sắc với ý nguyện mong muốn cầu xin những điều tốt lành từ tổ tiên là đấng Bàn Cồ Vương. Quá trình thực hành nghi lễ các thầy cúng còn hát xướng, dùng các nhạc khí trống, thanh la, sinh tiền, kiến sinh tiền nhảy múa rất sinh động và hấp dẫn. Lễ cấp sắc của người Dao thể hiện những điều giáo huấn được ghi trong văn bản cấp sắc cho người thụ lễ phải làm việc thiện không được làm điều ác, phải biết nhớ về gốc gác tổ tiên. Do vậy việc cấp sắc còn có tính giáo dục và rất thiêng liêng đối với người Dao.
Ngoài lễ cấp sắc người Dao vùng Tây Yên Tử còn có những ngày lễ tết gắn chặt với nông lịch, mùa vụ gieo trồng mà họ đã đúc kết được kinh nghiệm truyền thừa qua các thế hệ và trở thành tục lệ không thể thiếu trong vòng đời.
Trong sinh hoạt lễ tết, hội hè, người Dao còn có tết nhảy “Nhìang Chầm dao” được tổ chức vào tháng chạp trước tết Nguyên đán vài ngày. Thường cứ 3 năm đồng bào tổ chức tết nhảy một lần. Ngày tết, thanh niên múa những điệu múa của người Dao với các đạo cụ như dao, gươm bằng gỗ. Ngày tết nhảy có cúng Bàn Vương và luyện binh tướng nhằm ý nghĩa bảo vệ cuộc sống và sinh hoạt của gia đình, dòng họ và cộng đồng thôn bản.
Đồng bào dân tộc Dao vùng Tây Yên Tử còn có kinh nghiệm về y học dân gian cổ truyền. Những bài thuốc nam gia truyền sử dụng bằng nguồn dược liệu quý của vùng núi rừng Yên Tử được người Dao đúc kết trao truyền để chữa bệnh gan, thận, bại liệt, dạ dầy, đại trường của dân y hoa, dân y hiền thôn…
Cùng với những giá trị di sản văn hoá độc đáo, những bài thuốc y học dân gian cổ truyền của người Dao vùng Tây Yên Tử làm phong phú thêm sắc thái dân tộc Dao tạo điều kiện để khai thác, phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng ở vùng Tây Yên Tử- Bắc Giang./. Đồng Ngọc Dưỡng
