Tìm trong vốn quý dân ca

Dân ca là loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian có từ lâu đời, mỗi dân tộc  sở hữu loại hình dân ca riêng, với ngôn ngữ thể hiện riêng nhưng có điểm chung là thông qua những ca từ để thể hiện tâm tư, tình cảm, suy nghĩ, đó là những tiếng lòng được trao đi, nhận lại, để rồi tạo nên tình đoàn kết, gắn bó, lan tỏa sắc thái văn hóa tộc người và được lưu truyền từ đời này qua đời khác. Bên sườn Tây của dãy núi Yên Tử hùng vĩ, thuộc địa bàn các huyện: Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam từ lâu đời và cho đến ngày nay, đã là nơi cư trú của các tộc người: Kinh, Tày, Nùng, Sán Chí, Dao, Cao Lan, Sán Dìu, Hoa, tạo nên bản sắc văn hóa đa dạng và cũng là nơi lưu truyền đậm đặc các loại hình hát dân ca. Từ phía Tây Yên Tử, chếch về mạn xã Hương Sơn, huyện Lạng Giang, rồi vòng qua miền núi rừng của huyện Yên Thế, cũng sẽ bắt gặp, cảm nhận được những làn điệu dân ca của tộc người Cao Lan, Sán Dìu. Có thể kiểm đếm và tìm hiểu về các loại hình dân ca ở Bắc Giang như sau:

          Dân ca dân tộc Cao Lan (Sịnh ca), được lưu truyền trong cộng đồng dân tộc Cao Lan tại các huyện miền núi của tỉnh Bắc Giang như một sinh hoạt văn hoá tinh thần không thể thiếu. Qua những làn điệu dân ca này, người Cao Lan có thể gửi gắm, trao nhau những tâm tư, tình cảm, tình yêu đôi lứa, hay những ước mơ, nguyện vọng của mình với thiên nhiên và thần linh,… Hơn nữa, Sịnh ca còn là kho tư liệu lịch sử phản ánh chân thực về đời sống sinh hoạt của tộc người Cao Lan, sự đúc kết những triết lý nhân sinh sâu sắc. Về cơ bản, Dân ca Cao Lan bao gồm các thể loại: Thsăn lèn (mừng năm mới), Thsao bạo (đối giao duyên), Kên láu (hát đám cưới), Tò tan (hát đố), …  

Các nghệ nhân tỉnh Bắc Giang trình diễn tại Lễ đón nhận Bằng của Unesco ghi danh Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

          Cùng sinh sống bên những dãy núi, sườn đồi tươi đẹp ấy, tộc người Sán Chí ở Bắc Giang lại sở hữu loại hình dân ca mang tên Cnắng cọô. Đây là lối hát đối đáp nam- nữ, nhịp điệu theo thể thơ "thất ngôn tứ tuyệt", thường được trình diễn dưới nhiều hình thức, bối cảnh và không gian khác nhau, tiêu biểu là: Hát ban ngày (chục cọô), còn được gọi là hát giao duyên hay hát ghẹo; Hát ban đêm (Cnắng coộ); Hát đám cưới (Chắu cọô), còn gọi là Tửu ca; Hát đổi danh (Zoóng hòô cọô) là thể loại chỉ có nam giới mới được hát… Cùng với đó, làn điệu Soọng Cô là tiếng hát từ tâm hồn của người Sán Dìu, được đúc kết từ cuộc sống lao động, sản xuất và các sinh hoạt văn hóa thường ngày của đồng bào. Vì thế dân ca Sán Dìu được đồng bào nâng niu, quý trọng, thực hành trong những cuộc vui, những nghi lễ cộng đồng vui nhộn.

          Khác với một số loại hình dân ca dân tộc khác, hát Soonghao của dân tộc Nùng ở Bắc Giang có nét đặc biệt ở chỗ, đó là điệu hát không có nhạc đệm. Tuy nhiên, Soonghao vẫn có được sức hấp dẫn, sự ngọt ngào, được thể hiện trong nhiều hoàn cảnh, nhiều không gian và thời gian khác nhau nên cũng được chia thành nhiều hình thức hát như: Hát giao duyên, hát ví, hát đối, hát ban ngày, hát ban đêm, hát đám cưới…

          Nếu như người Cao Lan có Sịnh ca, người Sán Chí có Cnắng cọô, người Sán Dìu có Soọng Cô, người Nùng có Soonghao, thì người Tày và người Nùng ở Bắc Giang còn lưu giữ điệu hát Then rất độc đáo. Điệu hát Then gắn liền với cây đàn tính được chia làm hai loại, đó là: Then tâm linh (nghi lễ Then) và then văn nghệ quần chúng. Then tâm linh là một thể loại dân ca, mang mầu sắc tín ngưỡng như: Lễ then cầu yên (Pèng ến); lễ then giải hạn; lễ then mừng nhà mới;… Bên cạnh đó, Then văn nghệ thường được diễn xướng tại các buổi sinh hoạt văn hóa, văn nghệ của cộng đồng dân cư hay những cuộc thi văn hóa, văn nghệ trong khuôn khổ ngày hội văn hóa dân tộc. Then văn nghệ phát triển trong cộng đồng người Tày, Nùng ở Bắc Giang là những làn điệu ngắn, có âm hưởng vui tươi được tách ra từ nghi lễ Then, sau đó được đặt lời mới có thể cải biên, cách điệu cho phù hợp với việc trình diễn trên sân khấu. Nội dung của những bài hát Then chủ yếu là ca ngợi tình yêu quê hương đất nước, tình yêu lứa đôi, ca ngợi công lao của Đảng, Bác Hồ, cầu mong cuộc sống bình an, mùa màng bội thu…

          Giữ gìn nguồn vốn di sản

  Để bảo tồn, phát triển rộng khắp các làn điệu dân ca dân tộc thiểu số, Sở VHTTDL Bắc Giang và cấp ủy, chính quyền các địa phương đã có nhiều nỗ lực trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị các loại hình dân ca, trong đó có việc chỉ đạo, hướng dẫn, khuyến khích thành lập các Câu lạc bộ (CLB) hát dân ca. Trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, hiện có 5/10 huyện, thành phố đã bảo tồn và phát huy được giá trị truyền thống của dân ca, đó là các huyện: Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam, Yên Thế và Lạng Giang. Toàn tỉnh, đã thành lập và duy trì được tổng số 49 CLB hát dân ca dân tộc thiểu số (Trong đó, huyện Lục Ngạn là địa phương dẫn đầu trong công tác này, toàn huyện có 22/29 xã, thị trấn thành lập được 29 CLB; huyện Sơn Động 09 CLB, huyện Lục Nam 06 CLB, huyện Yên Thế 03 CLB và huyện Lạng Giang 02 CLB). Hoạt động của các CLB hát dân ca không những góp phần bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp các dân tộc thiểu số mà còn trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng hấp dẫn, thu hút du khách tham quan, góp phần phát triển kinh tế-xã hội địa phương. Tiêu biểu như mô hình CLB hát then-đàn tính xã An Lạc, huyện Sơn Động, được thành lập từ năm 2012 với 25 thành viên; ngoài việc duy trì sinh hoạt đều đặn, CLB còn thường xuyên mở các lớp truyền dạy miễn phí cho thanh, thiếu niên và phối hợp với các nhà trường tổ chức dạy ngoại khoá cho học sinh. Nhờ làm tốt việc truyền dạy, lưu giữ giá trị bản sắc văn hóa của dân tộc, nên khi đến với xã An Lạc, du khách có thể ăn nghỉ, sinh hoạt, giao lưu với người dân, thưởng thức các làn điệu Then do CLB biểu diễn. Cùng đó, với mong muốn lưu giữ, truyền dạy điệu hát Sình ca trong đời sống sinh hoạt, văn hóa tâm linh của dân tộc Cao Lan đến thế hệ trẻ và phục vụ hoạt động du lịch cộng đồng, xã Xuân Lương đã thành lập CLB hát - múa của dân tộc Cao Lan vào tháng 3/2021 với 30 thành viên tham gia. Mô hình này đã từng bước góp phần phục vụ phát triển du lịch tại địa phương thông qua việc trình diễn, giới thiệu bản sắc văn hóa độc đáo của người Cao Lan tới du khách gần xa ...

Để có được tầm nhìn tổng quát, cũng như thực hiện các biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị của các loại hình dân ca trên địa bàn tỉnh, Sở VHTTDL đã chỉ đạo thực hiện nhiều Chương trình hành động như: Chương trình "Điều tra dân ca Sán Dìu tỉnh Bắc Giang", thu thập được 2.203 bài hát dân ca Sán Dìu và tiến hành nghiên cứu sinh hoạt hát dân ca trong cộng đồng người Sán Dìu trên địa bàn tỉnh; Giai đoạn 2016-2020, tổ chức sưu tầm được 68 hiện vật, bộ hiện vật về đời sống, văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số (Tày, Nùng, Sán Dìu, Cao Lan,...) trên địa bàn tỉnh Bắc Giang, những hiện vật này được bảo quản, lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh nhằm phục vụ công tác nghiên cứu, trưng bày, giới thiệu về di sản văn hóa các dân tộc thiểu số nói chung và di sản dân ca nói riêng; Trường Trung cấp VHTTDL Bắc Giang thực hiện Đề tài “Nghiên cứu bảo tồn âm nhạc dân gian của dân tộc Cao Lan trên địa bàn tỉnh Bắc Giang góp phần phục vụ phát triển du lịch cộng đồng”; Nhà hát Chèo Bắc Giang sưu tầm, luyện tập các làn điệu hát Then, đàn tính, các điệu múa truyền thống của dân tộc Tày, tiêu biểu là điệu múa Then Cha, Then Mẹ, bài hát Then - đàn tính “Trăng soi đường Bác”,… để đưa vào các chương trình biểu diễn phục vụ nhiệm vụ chính trị, phục vụ khán giả trong và ngoài tỉnh. Bên cạnh đó, công tác truyền dạy dân ca các dân tộc thiểu số cũng được tổ chức thường xuyên, tiêu biểu như: Năm 2016, thực hiện Chương trình "Bảo tồn và phát huy giá trị di sản dân ca Cao Lan", mở lớp truyền dạy kỹ năng hát dân ca Cao Lan trên địa bàn xã Đèo Gia, huyện Lục Ngạn; định kỳ hàng năm tổ chức lớp truyền dạy hát Then, đàn tính cho các học viên là các hạt nhân văn nghệ trên địa bàn tỉnh...

Đồng bào dân tộc thiểu số ở Lục Ngạn hát đối đáp dân ca bên những vạt núi rừng

  Nhằm tôn vinh các loại hình dân ca, cũng như những người có nhiều đóng góp trong việc bảo tồn, gìn giữ giá trị của dân ca, Sở VHTTDL đã chỉ đạo việc nghiên cứu, lập hồ sơ đề nghị công nhận di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia và hồ sơ đề nghị xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Nhằm giới thiệu đến bạn đọc về các nghệ nhân cũng như quá trình nắm giữ, thực hành và trao truyền vốn di sản văn hóa quý báu, Sở VHTTDL đã chỉ đạo nghiên cứu, biên soạn, xuất bản cuốn sách "Nghệ nhân ưu tú" tập 1, năm 2017;  tập 2, năm 2020: Giới thiệu về  30 nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, trong đó có 09 nghệ nhân ưu tú là người dân tộc thiểu số nắm giữ loại hình di sản dân ca.  

Tất cả những nỗ lực trên đã góp phần làm cho các loại hình dân ca mãi âm vang, trường tồn, tô thắm thêm bức tranh văn hóa tươi đẹp trên quê hương Bắc Giang. Đặc biệt nếu khai thác tốt các hoạt động trình diễn di sản của địa phương phục vụ cho du khách như hát Then tại Hợp tác xã Du lịch Cộng đồng An Lạc, huyện Sơn Động;  Soong hao ở Tân Sơn, huyện Lục Ngạn;  Sình ca Cao Lan ở bản Ven, huyện Yên Thế…sẽ góp phần xây dựng sản phẩm du lịch cộng đồng của địa phương ngày càng phong phú đa dạng để thu  hút du khách trong nước, quốc tế về với Bắc Giang.